تراکتور به عنوان نمادی از پیشرفت مکانیزاسیون در کشاورزی ایران، نقش تحول‌آفرینی ایفا کرده است. تاریخچه تراکتور در کشاورزی ایران از اواخر دوره قاجار آغاز شده و با ورود ماشین‌آلات مدرن، به تدریج به سمت تولید داخلی و افزایش بهره‌وری حرکت کرده است.
دوران قاجار و نخستین گام‌های مکانیزاسیون در کشاورزی ایران
تاریخچه تراکتور در کشاورزی ایران ریشه در تلاش‌های اولیه برای مدرنیزه کردن ابزارهای زراعی دارد. در زمان ناصرالدین شاه قاجار، اولین گاوآهن فلزی وارد ایران شد که این رویداد نقطه شروعی برای جایگزینی ابزارهای سنتی با ماشین‌آلات فلزی به شمار می‌رود. این ورود، هرچند محدود، زمینه‌ساز آشنایی کشاورزان ایرانی با فناوری‌های مکانیکی شد و به تدریج به پذیرش تراکتورها کمک کرد. در اواخر دوره قاجار، کشاورزی ایران عمدتا سنتی بود، اما فشارهای اقتصادی و نیاز به افزایش تولید، درهای واردات را به روی ماشین‌آلات گشود.
دوره رضاشاه و ورود اولین تراکتور به ایران
با روی کار آمدن رضاشاه پهلوی، مکانیزاسیون کشاورزی ایران شتاب گرفت. در سال ۱۳۰۰ شمسی، اولین نمایشگاه ماشین‌های کشاورزی در تهران برگزار شد که این رویداد، استفاده از تراکتور و ماشین‌های کشاورزی را در ایران متداول کرد و نقطه شروع جدی ماشینی کردن کشاورزی به شمار می‌رود. سپس، در سال ۱۳۰۸ شمسی، اولین تراکتور نفتی ساده توسط رضاشاه برای مدرسه عالی فلاحت (کشاورزی) در کرج خریداری شد. این تراکتور، که از اروپا وارد شده بود، برای آموزش دانشجویان و کاربرد در مزارع آموزشی استفاده می‌شد و مسیری برای صنعتی شدن کشاورزی ایران باز کرد. این ورود، کشاورزی را متحول ساخت و کشاورزان را با مزایای مکانیکی آشنا کرد.
پس از جنگ جهانی دوم و گسترش واردات تراکتورها
پس از جنگ جهانی دوم، واردات انبوه ماشین‌آلات کشاورزی، از جمله تراکتورها، به ایران آغاز شد. کشاورزان ابتدا مقاومت نشان دادند، اما به تدریج مزایای آن را پذیرفتند. این دوره، با تمرکز بر واردات از کشورهای اروپایی، تعداد تراکتورها را در مزارع ایران افزایش داد و به کاهش وابستگی به نیروی انسانی کمک کرد. واردات رسمی تراکتور و کمباین از سال ۱۳۳۱ شمسی رسما آغاز شد و این امر، پایه‌ای برای توسعه مکانیزاسیون در دهه‌های بعد شد.
تاسیس بنگاه توسعه ماشین‌های کشاورزی و قراردادهای خارجی
در سال ۱۳۳۱ شمسی، بنگاه توسعه ماشین‌های کشاورزی تاسیس شد که نقش کلیدی در واردات تراکتورهای یونیورسال از رومانی ایفا کرد. این بنگاه، ادواتی مانند گاوآهن، دیسک، کودپاش، بذرپاش و دروگر را نیز تامین می‌کرد. در سال ۱۳۴۵ شمسی، تعدادی تراکتور یونیورسال از رومانی وارد و به کشاورزان مستعد واگذار شد. اصلاحات ارضی در ابتدای دهه ۱۳۴۰، تقاضا برای تراکتور را افزایش داد و این قراردادها، مکانیزاسیون را سرعت بخشید. روابط نزدیک محمدرضا پهلوی با رومانی در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ شمسی، ورود تراکتورهای رومانی را تسهیل کرد و این مدل‌ها به یکی از نخستین نمونه‌های رایج در ایران تبدیل شدند.
تاسیس شرکت تراکتورسازی ایران و آغاز تولید داخلی
یکی از نقاط عطف تاریخچه تراکتور در کشاورزی ایران، تاسیس شرکت تراکتورسازی ایران در سال ۱۳۴۷ شمسی به صورت شرکت سهامی خاص بود. این شرکت در تبریز، در زمینی به مساحت ۴۰۰ هکتار، ثبت شد و هدف آن توسعه کشاورزی و افزایش بهره‌وری بود. در سه‌ماهه پایان سال ۱۳۴۸، مونتاژ تراکتورهای یونیورسال رومانی با قدرت ۶۵ اسب بخار آغاز شد و کارخانه در سال ۱۳۴۹ به بهره‌برداری کامل رسید. این گام، اولین قدم بومی‌سازی تولید ماشین‌های کشاورزی در ایران بود و به کاهش وابستگی به واردات کمک کرد. در سال ۱۳۵۲، شرکت ایران جان دیر در اراک برای مونتاژ تراکتورهای جان دیر آمریکایی تاسیس شد.
دهه ۱۳۵۰ شمسی و تنوع در تولید تراکتور
در سال ۱۳۵۳ شمسی، پس از تاسیس کارخانه‌های مربوطه، تولید تراکتور در ایران گسترش یافت. در سال ۱۳۵۴، نخستین تراکتورهای مسی فرگوسن (MF) در چهار گونه به بازار عرضه شد که این مدل‌ها، کیفیت بالایی داشتند و در کشاورزی ایران محبوب شدند. تراکتورهای رومانی، فرگوسن، فیات و جان دیر، از رایج‌ترین انواع در این دوره بودند. این دهه، با تمرکز بر مونتاژ و تولید، مکانیزاسیون را به سطح جدیدی رساند و تولید گندم و سایر محصولات را افزایش داد.
پس از انقلاب اسلامی و ادامه توسعه مکانیزاسیون
پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، صنعت تراکتورسازی ایران ادامه یافت. در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ شمسی، دولت با ارائه تسهیلات بانکی، مکانیزاسیون را افزایش داد. در سال ۱۳۶۶، شرکت‌های آهنگری، موتورسازان و ریخته‌گری از شرکت مادر تفکیک شدند. در سال ۱۳۸۲، خط مونتاژ شماره ۲ در سنندج با ظرفیت ۳۵۰۰ دستگاه سالانه ایجاد شد و شرکت تراکتورسازی ارومیه برای تولید تراکتورهای باغی خریداری گردید. این توسعه‌ها، علی‌رغم تحریم‌ها، تولید را حفظ کرد. در سال ۲۰۱۸ (۱۳۹۷ شمسی)، شرکت تراکتورسازی توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شد، اما تولید ادامه یافت.
نتیجه‌گیری
تاریخچه تراکتور در ایران، از ورود اولیه در سال ۱۳۰۸ تا تولید داخلی در تبریز، نشان‌دهنده پیشرفت مداوم مکانیزاسیون در کشاورزی ایران است. این مسیر، از وابستگی به واردات به سمت خودکفایی حرکت کرده و به افزایش بهره‌وری کمک کرده است.